Systeemtherapie bij verslaving: Uitleg, holistische benadering & praktische info

Bij systeemtherapie worden psychische problemen zoals verslaving behandeld door naar het ‘systeem’ te kijken waarin deze problemen bestaan en versterkt worden. Je voert dan onder begeleiding van een therapeut gesprekken met je omgeving om negatieve patronen te herkennen en te veranderen. Vanwege de effectiviteit heeft Zorgverzekeraars Nederland, de brancheorganisatie voor alle Nederlandse zorgverzekeraars, sinds 2020 systeemtherapie opgenomen in zijn advies voor de ggz-zorg. De holistische benadering maakt problemen namelijk duidelijker en verkleint de kans op terugval. Op deze pagina wordt uitgelegd hoe systeemtherapie precies werkt en wat de voordelen ervan zijn bij de behandeling van een verslaving.

Inhoud

Wat is systeemtherapie?

Systeemtherapie is een therapievorm die zich focust op de brede context van psychische klachten en verslavingen. Psychische problemen worden hiermee begrepen en behandeld vanuit de wisselwerking tussen een individu en zijn omgeving. Het valt onder de psychotherapie, waarbij gesprekken tussen therapeut en cliënt centraal staan in een behandeling. In Nederland staat systeemtherapie vaak bekend als koepelterm voor relatie- en gezinstherapie. Er zijn echter ook veel andere therapievormen die onder systeemtherapie vallen, volgens de Duitse psycholoog Martin Pinquart in Psychotherapy Research.

Volgens de principes van systeemtherapie bestaat een psychische aandoening of verslaving nooit op zichzelf, maar altijd binnen een context. Een behandelaar kijkt daarom naar de omgang tussen een cliënt en zijn omgeving, en de erom vastzittende patronen. Deze worden via “systeemgesprekken” tussen een individu en betrokkenen ontrafeld, onder leiding van de behandelaar. Zo kan een veilige, ondersteunende omgeving ontstaan waarin iedereen zich bewust is van elkaars leven, volgens een studie uit 2016 in Substance Abuse Treatment, Prevention, and Policy.

De systeemtherapeut

De systeemtherapeut probeert het systeem te begrijpen waarin psychische klachten bestaan én zijn ontstaan. Dit doet de therapeut door gesprekken te voeren met de cliënt en de omgeving, vooral met belangrijke naasten. Ook begeleidt de therapeut groepsgesprekken. Hierbij let de therapeut op communicatie, machtsverhoudingen en welke rol iedereen heeft binnen het systeem. Wanneer de therapeut de context in kaart heeft gebracht, ontwikkelt deze oefeningen en interventies om de dynamiek te veranderen. Hierbij neemt de systeemtherapeut altijd een begeleidende rol in.

Enkele taken van de systeemtherapeut zijn:

Interactiepatronen analyseren via gesprekken met de cliënt, naasten en andere belangrijke personen uit de omgeving
Een veilige omgeving creëren waarin iedereen zich gehoord voelt
Oefeningen en interventies ontwikkelen voor het doorbreken van negatieve patronen en stimuleren van positieve veranderingen
Het proces van verandering begeleiden en advies bieden over verdere behandeling

Opleiding en expertise

Een systeemtherapeut moet goed opgeleid zijn. Na een basisopleiding in psychologie, pedagogiek of maatschappelijk werk volgt de therapeut een gespecialiseerde opleiding. Een registratie in het BIG-register is voor een psychotherapeut verplicht. In Nederland zijn de meeste systeemtherapeuten verder aangesloten bij de Nederlandse Vereniging voor Relatie- en Gezinstherapie (NVRG). Registratie bij deze beroepsvereniging garandeert dat een therapeut voldoet aan de kwaliteitseisen.

Hoe kies je een systeemtherapeut?

Je kiest een systeemtherapeut door te controleren of deze beschikt over de juiste kwalificaties. Hiervoor kun je naar de BIG-registratie kijken of checken of de systeemtherapeut is aangesloten bij de NVRG. Ook kun je het beste een therapeut kiezen die gespecialiseerd is in jouw situatie, zoals brede ervaringen met gezinstherapie met kinderen. Daarnaast spelen ook persoonlijke factoren een belangrijke rol. Een ‘klik’ hebben met je therapeut kan bij systeemtherapie helpen om makkelijker dingen te bespreken. Dit kan het herstelproces versnellen.

Systeemgesprekken in de praktijk

Een systeemgesprek is een therapeutisch gesprek tussen de cliënt en mensen uit de omgeving. Een therapeut begeleidt het gesprek om te zien hoe iedereen met elkaar omgaat. Samen bespreken de deelnemers problemen, doen ze oefeningen en maken ze afspraken voor volgende sessies. Bij de gesprekken kunnen onder meer gezinsleden, vrienden en collega’s betrokken zijn.

Deze systeemgesprekken kunnen op verschillende situaties worden toegepast. Bij gezinsproblemen is de communicatie tussen ouders en kinderen (meestal pubers) vastgelopen. De therapeut helpt de gezinsleden om open te praten en hun conflicten op een constructieve manier op te lossen. Bij relatieproblemen is er vaak sprake van terugkerende ruzies en een gebrek aan intimiteit. De therapeut helpt om concrete behoeften en verwachtingen uit te spreken, zodat de deelnemers elkaar beter begrijpen en weer verbinding met elkaar kunnen maken.

Een systeemgesprek verloopt meestal als volgt:

Check-in en terugblik: De therapeut doet een rondje onder de deelnemers, vraagt naar wat er is gebeurd en mogelijke bijzonderheden. Iedereen krijgt kort het woord.
Probleemverkenning: De therapeut vraagt de deelnemers waar ze het over willen hebben en helpt om deze problemen te definiëren.
Gesprekken: De deelnemers voeren gesprekken over het probleem. De therapeut zorgt dat iedereen op elkaar reageren kan zonder interrupties. Ook stelt de therapeut vragen, zoals “hoe denk jij dat persoon A zich voelde over de reactie van persoon B?”.
Interventies en oefeningen: De therapeut doet voorstellen om negatieve patronen te doorbreken (interventies) en laat oefeningen uitvoeren door de deelnemers om communicatievaardigheden te verbeteren.
Actiepunten, afronding en afspraken: De therapeut zorgt dat deelnemers samen actiepunten formuleren en over oplossingen nadenken. Deze kunnen als huiswerkopdrachten worden meegegeven. Ook worden afspraken gemaakt voor de komende periode en voor een vervolgsessie.

Technieken en methoden

Systeemtherapeuten maken gebruik van verschillende technieken en methoden. Vooral genogrammen worden vaak toegepast. Dit is een visuele weergave van de familiegeschiedenis. Het helpt om patronen en invloeden te herkennen. Een therapeut zal ook veel circulaire vragen stellen. Dit zijn open vragen die zelfreflectie en verdieping stimuleren. Ze zijn gericht op het verkennen van je gedachten, gevoelens en ervaringen, zoals “Wat maakt deze situatie belangrijk voor jou?” Verder past de therapeut vaak de-escalerende interventies toe. Deze variëren van time-outs tot het herformuleren (en verzachten) van uitspraken of maken van een (bescheiden) grap om de spanning te verlichten.

Systeemtherapie bij verslaving

Systeemtherapie kan bij verslaving helpen voor een effectief (en sneller) herstel. Dit komt door de holistische benadering ervan, volgens een studie uit 2008 in het vakblad Addiction. Verslaving bestaat vaak binnen een systeem en beïnvloedt ook sterk de omgeving (ouders, het gezin en partners). Door het systeem te betrekken bij de behandeling, wordt de kans op succesvol herstel vergroot. Zo leren de omgeving en een cliënt beter in te zien hoe eigen gedrag bijdraagt aan de problematiek en hoe ze beter kunnen reageren op elkaars gedrag. Codependency en andere relatieproblemen kunnen bijvoorbeeld een belangrijke rol spelen bij het in stand houden van een verslaving.

Door problematische signalen beter te leren herkennen, kan verandering dus effectiever worden ondersteund. Bovendien draagt systeemtherapie bij aan het creëren van een waardevol vangnet van vrienden, belangrijke naasten en het eigen gezin. Dit helpt om verslaving en gedragsproblemen te doorbreken, volgens verslavingsdeskundige Michael Kidorf in Journal of Substance Abuse Treatment.

Interventies en combinatie behandelingen

Er kunnen verschillende technieken en interventies worden toegepast bij systeemtherapie voor verslaving. Naast genogrammen en circulaire vragen wordt ook veel aandacht gegeven aan psycho-educatie. De omgeving krijgt dan beter inzicht in waarom iemand door een verslaving bepaalde dingen doet. Dit helpt bij communicatieproblemen.

Systeemtherapie wordt meestal gecombineerd met andere behandelingen. Het ondersteunt herstel, maar is op zichzelf namelijk niet genoeg om de verslaving volledig te behandelen. Naast individuele therapie kan dit medicatie zijn. Ook zelfhulpgroepen spelen een belangrijke rol in het voorzien van een vangnet. De kans op terugval in de verslaving is daarmee kleiner, volgens Noorse onderzoekers in een studie in BMC Psychiatry.

Het behandelproces

Het behandelproces bij systeemtherapie voor verslaving bestaat uit de volgende stappen:

Intake en diagnose: De therapeut maakt kennis met de cliënt en belangrijke naasten, analyseert interactiepatronen door gesprekken en stelt een behandelplan op.
Stabilisatie en ontwenning: De eerste behandelfase is gericht op het stabiliseren van de situatie en het ondersteunen van het proces van ontwenning. Psycho-educatie helpt om te zorgen dat de omgeving begrijpt waar de cliënt in deze fase mee te maken heeft, waardoor de kans op terugval kleiner wordt.
Onderzoek en veranderen: Via systeemtherapie wordt in kaart gebracht op welke manier het ‘systeem’ bijdraagt aan de verslaving en hoe deze negatieve invloed kan veranderen. Denk hierbij aan het werken aan codependentiepatronen en het stellen van gezonde grenzen.
Herstel en ‘integratie’: In de laatste behandelfase staan herstel en integratie centraal. Relaties worden gerepareerd om een goed steunnetwerk te creëren. Ook is er aandacht voor een gezonde levensstijl en andere onderdelen van terugvalpreventie.
Nazorg: Via regelmatige evaluaties wordt na een behandeling de voortgang bewaakt om eventuele problemen op tijd aan te pakken. Nazorgsessies kunnen helpen om het systeem te ondersteunen bij het behouden van het herstel, zoals hoe je omgaat met triggers, conflicten oplost en de onderlinge band versterkt.

Duur en intensiteit

Een behandeling met systeemtherapie kan erg verschillen in lengte, maar duurt gemiddeld zo’n zes maanden lang volgens een rondgang onder behandelaars in Nederland. 1-3 sessies zijn meestal nodig voor de therapeut om een eerste indruk te krijgen van het systeem en de duur van een behandeling. Hierna kunnen wekelijks een of meerdere sessies plaatsvinden. Een sessie zelf duurt gemiddeld één tot anderhalf uur lang.

Wat zijn de voordelen van systeemtherapie bij verslaving?

Systeemtherapie heeft verschillende voordelen in de behandeling van een verslaving. Dankzij de holistische benadering is er brede aandacht voor alles wat in het leven van de cliënt verband houdt met de verslaving.

Hierdoor ontstaat een duidelijk beeld van de oorzaken en gevolgen van de verslavingsproblematiek, waardoor verdere behandeling doelgerichter kan zijn. Het herstelproces van een verslaving wordt ook in zeer positieve zin beïnvloed door het betrekken van de sociale relaties van een cliënt, volgens een studie uit 2019 in Substance Abuse: Research and Treatment. Naast een meer duurzaam herstelproces, wordt zo ook de kans op terugval aanzienlijk verkleind.

Dit zijn mogelijke voordelen van systeemtherapie bij verslaving:

Holistische benadering met oog voor alle problemen
Sociale systeem kan deel uitmaken van behandelingsproces
Gewenste veranderingen kunnen sneller worden gerealiseerd dankzij vergroot begrip en ondersteuning omgeving
Kleinere kans op terugval in verslaving dankzij verbeterd vangnet

Praktische informatie

Er is steeds meer belangstelling en erkenning voor de positieve effecten die systeemtherapie kan hebben bij verslavingsproblematiek en andere psychische klachten. Hieronder vind je praktische informatie over systeemtherapie zoals hoeveel het kost, waar je hulp vindt en welke aanvullende ondersteuning beschikbaar is.

Vergoeding en kosten

Systeemtherapie wordt sinds enkele jaren vergoed door Nederlandse zorgverzekeraars, onder voorwaarden. Zo moet een arts een officiële verwijzing maken, dient de behandelaar te voldoen aan bepaalde vereisten en moet een behandeling multidisciplinair zijn. Bij een aanvullende verzekering kunnen deze voorwaarden soepeler zijn om systeemtherapie vergoed te krijgen. Krijg je geen vergoeding geregeld? De kosten voor systeemtherapie uit eigen zak liggen gemiddeld tussen de €100-€200 per sessie van een uur. Wanneer er veel deelnemers zijn, zijn de kosten vaak wat hoger.

Waar vind je hulp?

Systeemtherapie wordt niet door elke behandelaar aangeboden, waardoor het soms moeite kost om een behandeltraject te vinden dat aansluit op jouw wensen. Je kunt een huisarts vragen om een doorverwijzing of een therapeut aangeboden krijgen bij een GGZ-instelling. Ook kun je zelf therapeuten benaderen die zijn aangesloten bij de beroepsvereniging, de Nederlandse Vereniging voor Relatie- en Gezinstherapie (NVRG).

Zoek jij hulp voor verslaving en heb je advies nodig over geschikte behandelopties? Bel ons team op 020 – 532 0030 en krijg vrijblijvend, persoonlijk en deskundig advies over jouw situatie.

Zelfhulpgroepen en aanvullende ondersteuning

Zoek je een sociaal vangnet buiten je omgeving? Zelfhulpgroepen zoals Narcotics Anonymous en Alcoholics Anonymous kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan een duurzaam herstel. Ook kun je online ondersteuning vinden op platforms en forums voor (ex-)verslaafden.