Gedwongen opname voor verslaving en psychiatrische ziektes: Procedures & hulp

Met een gedwongen opname kunnen familie en naasten de overheid vragen om in te grijpen bij ernstige verslavingsproblemen en psychiatrische ziektes. De burgemeester of rechter bepalen uiteindelijk of verplichte zorg noodzakelijk is. Dit gebeurt op basis van een psychiatrisch onderzoek en een risicoanalyse. Voor een opname moet aan verschillende voorwaarden worden voldaan, volgens de Wet verplichte GGZ. Ook is een gedwongen opname vaak lastig te regelen bij mensen met verslaving. Op deze pagina vind je informatie over de aanvraag van een gedwongen opname, wat de criteria zijn en hoe een gedwongen opname eruit kan zien.

Wat is een gedwongen opname?

Een gedwongen opname is verplichte zorg bij ernstige psychische problemen. Iemand weigert dan zelf hulp. Vaak bestaat deze verplichte zorg uit opname in een kliniek of psychiatrische instelling. Een gedwongen opname wordt geregeld door de Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg (Wvggz). Hierin staan de voorwaarden voor zo’n opname en welke rechten de patiënt heeft.

Er zijn twee verschillende vormen van een gedwongen opname. Allereerst kan iemand gedwongen opgenomen worden in een crisissituatie. Hiervoor moet de burgemeester een crisismaatregel afgeven. In het verleden werd dit een Inbewaringstelling genoemd. Een gedwongen opname is bij een crisismaatregel maximaal voor 3 dagen lang, maar kan wel verlengd worden.

De tweede vorm van een gedwongen opname is een zorgmachtiging. Er is dan geen spoed, maar iemand vormt wel nog steeds een gevaar voor zichzelf of de omgeving. Met een zorgmachtiging wordt door de rechter vaak een periode van 6 maanden aan verplichte zorg opgelegd. Ook deze vorm van gedwongen opname kan worden verlengd.

Wanneer is gedwongen opname mogelijk?

Gedwongen opname is mogelijk wanneer er sprake is van een psychiatrische ziekte en iemand hierdoor een (acuut) gevaar vormt voor zichzelf of de omgeving. Wel moet hiervoor aan enkele criteria zijn voldaan die in de Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg staan.

Wat zijn de wettelijke criteria?

De wettelijke criteria voor een gedwongen opname zijn vooral dat iemand een gevaar vormt door een psychische stoornis, maar de hulp weigert die nodig is om dit gevaar te stoppen. In de Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg wordt gevaar omschreven als een ‘ernstig nadeel’. Dit kan verschillende vormen aannemen. Allereerst een gevaar voor jezelf, zoals zelfverwaarlozing, een risico op zelfmoord of niet in staat zijn om voor basisbehoeften te zorgen. Daarnaast kun je een gevaar zijn voor anderen via agressief gedrag of het veroorzaken van gevaarlijke situaties voor je omgeving. Ten slotte kan er sprake zijn van een maatschappelijk gevaar, waarbij je ernstige overlast geeft aan de samenleving.

Er bestaan wel verschillen in de wet tussen een acute en niet-acute situatie. In een acute situatie heeft de burgemeester de mogelijkheid om snel in te grijpen. De vereisten voor een gedwongen opname op basis van een crisismaatregel zijn minder streng vanwege de spoedsituatie. Voor de aanvraag van een zorgmachtiging wordt langer gekeken naar mogelijke alternatieven en de noodzaak van verplichte zorg.

De wettelijke criteria voor een gedwongen opname zijn:

• De persoon heeft een psychische stoornis
• De zorg is noodzakelijk om ernstig nadeel te voorkomen
• Het ernstig nadeel kan niet op een andere manier worden voorkomen
• De zorg is proportioneel (dat wil zeggen: zo min mogelijk ingrijpend)

Bij welke verslavingsproblemen?

Een gedwongen opname kan plaatsvinden bij verslavingsproblemen als deze leiden tot ernstige gezondheidsrisico’s (zoals een overdosis of ernstige afkickverschijnselen), zelfverwaarlozing of dreiging voor anderen. De criteria verschillen niet per verslaving. Dit betekent dat de procedure voor een alcoholverslaving, drugsverslaving en gedragsverslaving hetzelfde is.

Een verzoek voor een gedwongen opname bij een verslaving wordt echter regelmatig afgewezen. Dit komt doordat verslaving door de rechter onterecht niet wordt beoordeeld als een normale psychiatrische aandoening, volgens Albert Batalla, voorzitter van de afdeling Verslavingspsychiatrie bij de beroepsvereniging voor Nederlandse psychiaters. Een dubbele diagnose is vaak nodig voor een succesvol verzoek tot gedwongen opname. Dit betekent dat de persoon niet alleen een verslaving heeft maar ook een andere psychiatrische ziekte.

Wie kan een gedwongen opname aanvragen?

Naast familie en naasten kunnen verschillende instanties een gedwongen opname aanvragen bij de rechter of via de officier van justitie. Familie en naasten kunnen een melding doen bij de gemeente of in een crisissituatie de politie bellen. Zij spelen een belangrijke rol omdat ze vaak als eerste signaleren dat verplichte zorg nodig is. Een arts, zoals een verslavingspsychiater, kan een crisismaatregel voorstellen bij acuut gevaar of wanneer de patiënt noodzakelijke zorg weigert.

De gemeente kan via de burgemeester ingrijpen bij een dreigende situatie of de procedure voor een zorgmachtiging starten. Vaak is dit naar aanleiding van meldingen uit de omgeving of maatschappelijk medewerkers. Daarnaast kunnen zorgaanbieders, zoals een verpleegkundige instelling, de officier van justitie verzoeken tot een gedwongen opname.

Hoe verloopt een gedwongen opname?

Een gedwongen opname verloopt in meerdere stappen en omvat onder meer een belangrijk psychiatrisch onderzoek. De procedure is erop gericht om de rechten van de persoon zo veel mogelijk te beschermen. Met de nieuwe Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg is de patiënt nog beter in staat om tijdens de gedwongen opname succesvol ontslag aan te vragen of bepaalde zorg te weigeren. Dit komt onder meer doordat de verplichte GGZ soms erg beperkt wordt opgelegd. Vooral bij verslavingsproblemen is dit problematisch, volgens de Nederlandse psychiaters Arjen Neven en Tobias Wieles.

Wat gebeurt er voor de opname?

Voor de opname worden verschillende stappen uitgevoerd. Allereerst moet een probleem worden gesignaleerd. Zo’n zorgelijke situatie kan worden gemeld door familieleden, zorgverleners en overheidsinstanties. Naar aanleiding hiervan kan een psychiatrisch onderzoek worden gedaan, soms onder dwang. Bij een crisismaatregel verzoekt de burgemeester om zo’n onderzoek. Voor een zorgmachtiging wordt dit gedaan door de officier van justitie, die ook een geneesheer-directeur aanstelt om deze medisch-psychiatrische stappen te coördineren en beoordelen.

Een onafhankelijke psychiater beoordeelt of er sprake is van ernstig nadeel en of dit wordt veroorzaakt door een psychische stoornis. Dit wordt vastgelegd in een dossier. Bij een crisissituatie moet de burgemeester hierna de persoon zelf ook nog horen. Deze kan dan voorkeuren aangeven of aangeven waarom verplichte zorg niet nodig zou zijn. Voor een zorgmachtiging is het proces van hoor en wederhoor langduriger. De persoon heeft bovendien meer tijd om zich te verweren, onder meer via een advocaat.

Duur van procedure gedwongen opname

De duur van een procedure voor een gedwongen opname bij een crisismaatregel is een paar uur tot ongeveer een dag. Blijkt uit het medisch-psychiatrisch onderzoek dat er geen sprake is van een ernstig nadeel én dat een psychische ziekte hier de oorzaak van is? Dan is een gedwongen opname niet mogelijk omdat niet aan de wettelijke criteria hiervoor wordt voldaan. De burgemeester moet in dat geval binnen 12 uur na het onderzoek de persoon weer in vrijheid stellen. Voor een zorgmachtiging duurt een procedure meestal een paar weken. De persoon krijgt in die tijd geen tijdelijke verplichte zorg opgelegd, in tegenstelling tot bij een crisismaatregel.

Wat gebeurt er tijdens de opname?

Tijdens de opname krijgt de patiënt verplichte zorg. Hoe deze eruitziet en waar deze plaatsvindt verschilt. Meestal wordt iemand opgenomen in een verslavingskliniek, GGZ-instelling of medisch-psychiatrische unit van een ziekenhuis. Met de nieuwe wet kan verplichte zorg tegenwoordig ook aan huis worden geboden of via ambulante behandeling, zoals een ambulante detox. Het type behandeling verschilt per situatie. Bij verslaving bestaat deze vaak uit een medisch begeleide detox, farmacotherapie en een vorm van psychotherapie.

De patiënt behoudt tijdens de opname en zorg bepaalde rechten. Zo is er recht op informatie over de behandeling en recht op juridische bijstand. Ook heeft de patiënt het recht om een klacht in te dienen tegen de verplichte zorg en kan er (vooral bij een zorgmachtiging) een verzoek worden ingediend tot vervroegd ontslag. Daarnaast heeft de patiënt het recht op minimale vrijheidsbeperkingen. Dit betekent dat de zorg proportioneel is en zo veel mogelijk ruimte moet geven voor eigen beslissingen van de patiënt.

Een opname duurt bij een crisismaatregel maximaal 3 dagen. Bij een zorgmachtiging duurt de verplichte zorg vaak minimaal 6 maanden. In beide gevallen kan de opname worden verlengd wanneer een verplichte behandeling noodzakelijk blijft. De rechter bepaalt of de zorg verlengd mag worden en voor hoelang. Hiervoor worden ook regelmatig medische controles en psychiatrische evaluaties uitgevoerd. De geneesheer-directeur geeft op basis hiervan advies over ontslag of een verlenging van de zorg.

Wat zijn de alternatieven?

De alternatieven voor een gedwongen opname zijn verschillende vormen van vrijwillige zorg. Dit kan ambulante zorg zijn, waarbij de persoon hulp thuis ontvangt of regelmatig afspraken heeft met een psycholoog of maatschappelijk werker. Ook kan iemand zichzelf opgeven voor een opname in een instelling of kliniek, of medicatie onder toezicht krijgen voor het verbeteren van de situatie. Als iemand deze opties weigert, kan bemoeizorg worden toegepast. Dit is een vorm van hulpverlening voor mensen die zorg mijden.

Een gedwongen opname wordt een mogelijkheid op het moment dat de problemen uit de hand lopen, (dreigend) ernstig nadeel ontstaat, maar iemand vrijwillige zorg blijft weigeren. Familie en naasten kunnen hier een belangrijke rol in spelen. Zij signaleren vaak als eerste de zorgelijke situatie en kunnen een melding doen bij instanties zoals de crisisdienst van de GGZ. Soms wordt nog een laatste poging gedaan om de persoon te overtuigen hulp te zoeken, bijvoorbeeld via een interventie.

Wat zijn de gevolgen?

De gevolgen van een gedwongen opname zijn groot. Gedwongen opgenomen worden is een ingrijpende gebeurtenis waarbij rechten en vrijheden van de patiënt worden beperkt. Bij sommige patiënten gaat dit verder dan anderen. Ook heeft een gedwongen opname vaak financiële en sociale gevolgen. Patiënten raken bijvoorbeeld in de schulden, verliezen hun baan en raken vervreemd van familie en vrienden.

Voor de persoon zelf

Een gedwongen opname betekent voor de persoon zelf het inleveren van vrijheid. Hoe dit eruit ziet verschilt per zorgmachtiging. Het is sterk afhankelijk van de psychische problemen die iemand heeft en het gevaar dat iemand vormt. Hierdoor kan de een langdurig worden behandeld op een afgesloten afdeling psychiatrie, terwijl een ander verplichte zorg aan huis krijgt en nog relatief veel vrijheid behoudt. Patiënten behouden wel verschillende rechten. Zo hebben ze recht op informatie, recht op inspraak over het zorgplan, recht op bezoek en recht om te klagen over een behandeling.

Een langdurig verplichte opname in een instelling of kliniek heeft meestal de grootste gevolgen voor de patiënt. Deze is dan niet in staat om verplichtingen in het dagelijks leven vol te houden, zoals werk, studie en het onderhouden van contacten. Vaak leidt dit ook tot financiële problemen, volgens de Nederlandse psychiater Anne-Marie van Dam. Dit komt onder meer doordat vaste lasten moeten worden betaald, terwijl bij een gedwongen opname een uitkering vaak wordt stopgezet.

Voor de familie

Een gedwongen opname kan positieve en negatieve effecten hebben voor de familie. Enerzijds is opname noodzakelijk voor de betrokkene. Zonder verplichte zorg zijn er grote gezondheidsrisico’s en mogelijk gevaar voor de familie zelf. Als de zorg effectief is en herstel plaatsvindt, kunnen familierelaties verbeteren. Anderzijds kan de persoon de opname niet accepteren en de familie deze vrijheidsberoving verwijten, bijvoorbeeld als zij een melding hebben gedaan van een zorgelijke situatie. Dit kan leiden tot een verlies van vertrouwen en relaties negatief beïnvloeden. Een gedwongen opname van een familielid kan ook emotioneel en psychisch zwaar zijn.

Lees welke hulp beschikbaar is voor familie bij verslavingsproblemen.

Hoe help je iemand voor het zover komt?

Je helpt iemand voor het zover komt door signalen op tijd te herkennen en dan passende ondersteuning in te zetten. Plotselinge veranderingen in gedrag, sociale isolatie en zelfverwaarlozing zijn mogelijke signalen van psychische problemen. Mensen met een psychische stoornis kunnen ook hun toevlucht zoeken in alcohol en drugs. Deze helpen bijvoorbeeld om negatieve of suïcidale gedachten te onderdrukken.

Lees hier wat signalen van een drugsverslaving zijn

Gesprek voeren en hulp zoeken

Een goede voorbereiding is belangrijk om succesvol een gesprek te voeren met de persoon over het zoeken van hulp. In de omgang met een verslaafde moet je bijvoorbeeld begrijpen hoe een bepaalde verslaving werkt en op welke manieren je hiermee kunt helpen. Tijdens het gesprek is het belangrijk om te luisteren zonder oordeel, waardoor je de ander gehoord laat voelen. Door ‘ik-boodschappen’ te delen, vermijd je ook beschuldigingen en verwijten. Je laat hiermee zien hoe het gedrag van de ander impact heeft op jouw leven. Daarnaast kun je praktische ondersteuning aanbieden, waardoor je het makkelijker maakt voor de ander om hulp te zoeken.

Er zijn verschillende plekken waar je deze hulp kunt zoeken. De huisarts is meestal de eerste stap voor het inschakelen van geestelijke gezondheidszorg. Ook kun je direct contact opnemen met afkickklinieken voor de behandeling van verslaving en de crisisdienst van de GGZ voor hulp bij een andere psychiatrische aandoening. Ten slotte is meer laagdrempelige hulp beschikbaar via zelfhulpgroepen en online therapie, waarbij je op afstand geholpen wordt met je klachten.

Praktische informatie

Voor de aanvraag van een gedwongen opname zijn vaste procedures. Verschillende instanties kunnen hierbij helpen. Via hen krijg je ook informatie over hoe je zelf een rol kunt spelen in bijvoorbeeld het zorgplan dat wordt opgesteld voor de patiënt.

Wat zijn de procedures?

Een aanvraag door familie of naasten start je door een zorgelijke situatie te melden. Dit kan bij een crisisdienst van de GGZ, de politie of de gemeente. Deze instanties kunnen vervolgens een aanvraagprocedure voor een crisismaatregel of zorgmachtiging in gang zetten. Hiervoor is een medisch-psychiatrisch rapport nodig. Ook moet een aanvraagformulier in worden gevuld.

Als familielid of betrokkene kun je hierbij worden gevraagd om hulp. Bijvoorbeeld om meer achtergrond te geven of praktische ondersteuning te bieden, zoals het overnemen van de zorg voor huisdieren of een woningruimte. Ook kan je worden gevraagd om input te geven voor het zorgplan, zolang de persoon dit zelf goedkeurt.

Kosten gedwongen opgenomen worden

De kosten voor een gedwongen opname zijn normaal gesproken voor de zorgverzekeraar. Een basisverzekering dekt meestal een gedwongen opname. Wel kan het eigen risico worden aangesproken. Vaak wordt ook de nazorg volledig vergoed die plaatsvindt na de gedwongen opname en helpt bij een duurzaam herstel. In het geval van een crisismaatregel kan de gemeente soms bepaalde kosten vergoeden. Denk bijvoorbeeld aan de tijdelijke zorg voor een huisdier in het asiel.

Bij een zorgmachtiging kunnen deze en andere kosten voor eigen rekening zijn. De opgenomen persoon kan dan financiële steun aanvragen, zoals bijzondere bijstand. De hoogte hiervan wordt per geval beoordeeld.

Waar vind je hulp?

Hulp bij een gedwongen opname is beschikbaar bij verschillende instanties. De huisarts is een eerste aanspreekpunt. Medewerkers bij de gemeente kunnen, zeker bij een crisismaatregel, ook informatie verschaffen over de procedures en de volgende stappen. Verder hebben alle GGZ-instellingen bij een gedwongen opname een cliëntenvertrouwenspersoon. Deze kan vragen beantwoorden en steun geven bij problemen rond de opname, waaronder bij het indienen van een officiële klacht.

Ten slotte is juridische hulp erg belangrijk. Een organisatie als het Juridisch Loket geeft gratis juridisch advies en kan een belangrijke steun zijn in het aanvechten van beslissingen. Ook kun je een eigen advocaat in de arm nemen die gespecialiseerd is in zorgrecht.

Veelgestelde vragen