Verslaving op de werkvloer: Uitleg, tips & rechten

Verslaving komt op de werkvloer veel voor, maar wordt vaak laat opgemerkt. Een verslaafde werknemer zorgt voor een onveilige werkomgeving, zowel voor zichzelf als voor collega’s. Tijdige signalering van een verslaving is daarom erg belangrijk. Tegelijkertijd kan verslavingsproblematiek worden voorkomen of beperkt door juist beleid op de werkvloer, het creëren van goede arbeidsomstandigheden en duidelijke afspraken met werknemers over gebruik van alcohol, drugs en medicijnen. Op deze pagina vind je uitgebreide informatie over verslaving op werk, wat je als collega kunt doen en welke rechten werkgevers en werknemers hebben.

Wat is verslaving op de werkvloer?

Verslaving op de werkvloer is een situatie waarin een werknemer problematisch gebruik maakt van middelen zoals alcohol, drugs en medicatie. Ook kan een verslaafde werknemer de controle hebben verloren over activiteiten zoals gokken en seks. Dit heet een gedragsverslaving. In Nederland worden jaarlijks ruim 60.000 mensen behandeld voor verslaving, volgens cijfers van het Landelijk Alcohol en Drugs Informatie Systeem (LADIS). Naar schatting zouden echter tussen de 1 en 2 miljoen Nederlanders een verslaving hebben.

Een verslaving kan veel verschillende vormen aannemen op de werkvloer. De ene verslaving is ook meer zichtbaar dan de ander. Wel heeft een verslaving vrijwel altijd impact op iemands werkprestaties. De productiviteit neemt af, ongevallen vinden vaker plaats en het ziekteverzuim neemt toe. Ook beïnvloedt een verslaafde werknemer de organisatie. Zo nemen conflicten toe tussen werknemers, kan reputatieschade ontstaan en is er meer verloop.

Hoe ontstaat verslaving op het werk?

Verslaving op het werk ontstaat door een combinatie van oorzaken, waaronder werkstress, de bedrijfscultuur en persoonlijke factoren. Uit onderzoek blijkt dat een hoge werkdruk en stress vaker leiden tot verslavingsproblematiek, volgens de gerenommeerde verslavingsdeskundige George Koob in Neuroscience & Biobehavioral Reviews. Ook dragen lange werktijden en makkelijke toegang tot verdovende middelen op het werk (zoals alcohol en drugs) bij aan deze problemen.

Tegelijkertijd hebben sommige werknemers meer aanleg om een verslaving te ontwikkelen of worstelen ze al met psychische problemen die bijdragen aan verslaving. Een uitdagende thuissituatie draagt ook vaak bij aan verslavingsproblemen, volgens een studie uit 2009 in The American Journal of Family Therapy.

Enkele risicofactoren voor verslaving op het werk zijn:

• Hoge werkdruk en stress
• Lange werktijden
• Pesten of intimidatie op de werkvloer
• Gebrek aan sociale steun van collega’s en leidinggevenden
• Makkelijke toegang tot alcohol en drugs op het werk
• Fysiek zwaar werk

Verschillende soorten verslaving op werk

Er zijn verschillende soorten verslaving op werk die elk op andere manieren zichtbaar zijn of voor problemen zorgen. In bepaalde sectoren is de kans op middelenmisbruik groter dan bij andere beroepen. Zo komt alcoholmisbruik en drugsgebruik relatief veel voor in de bouw, horeca en onder managers, volgens een studie uit 2018 in The Lancet Psychiatry.

Mogelijke soorten verslaving op werk zijn:

• Alcohol: Alcoholverslaving komt het meest voor, met honderdduizenden Nederlanders die alcohol misbruiken en problematisch drinkgedrag ontwikkelen.
• Drugs: Cannabis, cocaïne en 3MMC zijn populaire drugs met veel verslaafde gebruikers in Nederland.
• Medicijnverslaving: Een medicijnverslaving is een groeiend probleem en vaak lastiger te herkennen op de werkvloer. Op de werkvloer gaat het vooral om werknemers die langdurig sterke pijnstillers of slaapmiddelen gebruiken.
• Gedragsverslavingen: Gedragsverslavingen zoals gokken, seksverslaving en internetverslaving kunnen de gezondheid van werknemers aantasten en hun functioneren beïnvloeden.

Signalen en herkenning

Een verslaving op de werkvloer herkennen kan lastig zijn, maar er zijn signalen die helpen om te bepalen of iemand worstelt met een verslaving. Het is belangrijk om als werkgever of collega hierbij voorzichtig te zijn. Veranderingen in gedrag of prestaties kunnen veel oorzaken hebben, net zoals fysieke signalen of sociale tekenen van een verslaving.

Enkele signalen om verslaving te herkennen zijn:

• Gedragsveranderingen, zoals stemmingswisselingen, onvoorspelbaarheid en plotseling afzonderen van het team
• Veranderingen in prestaties, zoals een duidelijke achteruitgang in de kwaliteit en kwantiteit van werk, concentratieproblemen en verhoogd ziekteverzuim
• Fysieke signalen, van gewichtsveranderingen tot een onverzorgde uitstraling, ‘vreemde’ pupillen, trillende handen en aanhoudende vermoeidheid
• Sociale indicatoren, zoals toenemende conflicten op werk, relatieproblemen en financiële problemen

Rol van verschillende partijen

Bij een verslaving op de werkvloer spelen verschillende partijen een rol. Het is belangrijk dat deze samenwerken om verslaving op de werkvloer effectief aan te pakken. Door open communicatie, goed beleid en duidelijke afspraken kan de werknemer de best mogelijke ondersteuning krijgen. Ook blijft zo de impact op de organisatie beperkt.

Verschillende partijen bij een verslaafde werknemer zijn:

• Leidinggevende: De leidinggevende is meestal de eerste die te maken krijgt met de gevolgen van een verslaving of signalen hiervan oppikt. Deze kan het gesprek aangaan of de werknemer doorverwijzen voor verdere hulp en begeleiding.
• HR-afdeling (P&O): De afdeling personeelszaken is verantwoordelijk voor het ADM-beleid (alcohol, drugs en medicatie). Dit betekent dat bepaald gedrag direct wordt opgepikt, helder beleid gevoerd wordt over drugs gebruiken en er richtlijnen zijn over sancties of zelfs ontslag.
• Bedrijfsarts: Verslaving is een ziekte. Het is belangrijk dat de bedrijfsarts daarom snel betrokken wordt bij vermoedens van een verslaving, om de mogelijke oorzaak van signalen vast te stellen en advies te geven over behandelingsopties. Tegelijkertijd is de bedrijfsarts gebonden aan medische beroepsgeheimhouding en zal niet alle informatie worden gedeeld met de leidinggevende of anderen in de organisatie.
• Vertrouwenspersoon: De vertrouwenspersoon speelt net zoals de HR-afdeling een belangrijke rol in het voorkomen van verslaving. Werknemers met problemen kunnen via de vertrouwenspersoon op tijd steun en de nodige doorverwijzing krijgen voordat zaken uit de hand lopen. Ook helpt een vertrouwenspersoon met advies en steun om verslavingsproblematiek te beperken.

Wat te doen als collega

Denk je dat je collega regelmatig drugs gebruikt of een probleemdrinker is? Als collega heb je een belangrijke signalerende rol. Hoewel je geen professional bent, kun je wel veranderingen zien in gedrag, prestaties of uiterlijk. Wanneer je ziet dat je collega high op werk verschijnt, zich nooit inhoudt wanneer er alcohol geschonken wordt tijdens een vergadering, of in gevaarlijke situaties terechtkomt door middelengebruik, kun je actie ondernemen. Hoe eerder je iemand aanspreekt en zorgen deelt, hoe beter.

Het is niet makkelijk om het gesprek aan te gaan met een collega. Een rustig moment in een prikkelarme omgeving helpt om je boodschap goed over te brengen. Vermijd oordelen en maak duidelijk dat je je zorgen maakt. Bewaak tegelijkertijd goed je eigen grenzen. Je bent geen hulpverlener en kunt het probleem van je collega niet oplossen. Wel kun je je collega aanmoedigen om hulp te zoeken of bepaalde instanties aan te raden. Op de werkomgeving is dat in eerste instantie een bedrijfsarts of vertrouwenspersoon, maar je kunt ook professionele hulp aanraden in de verslavingszorg.

Lees ook: Welke behandelmethodes zijn er voor verslaving? en Hoe werkt een interventie?

Preventie en beleid

Als werkgever kun je verslavingsproblematiek op de werkvloer voorkomen of beperken met goed beleid. De werkgever speelt hierin een belangrijke rol vanwege de zorgplicht voor de gezondheid en veiligheid van zijn werknemers. Daarnaast is het in het belang van de organisatie om een gezonde en productieve werkomgeving te creëren.

Preventie en beleid kunnen veel zaken omvatten. Denk aan duidelijke afspraken voor alcohol, drugs en medicijngebruik (ADM-beleid), training en voorlichting om werknemers bewust te maken van de signalen en gevaren van middelengebruik, en afspraken over sancties of een ontslagprocedure wanneer ongewenst gedrag plaatsvindt als gevolg van verslaving. Tegelijkertijd is het belangrijk om een open en veilige werkomgeving te creëren. Goede arbeidsomstandigheden, opties voor steun bij problemen en het bespreekbaar maken van verslaving, helpen om verslavingsproblematiek op de werkvloer te voorkomen en te beperken.

Wetgeving en verslaving

Er is in Nederland geen specifieke wetgeving over verslaving op de werkvloer, volgens kennisorganisatie ArboNed. Wel zijn er algemene wetten en regels die betrekking hebben op een verslaafde werknemer, en kunnen CAO’s afspraken bevatten over verslaving op de werkvloer. Zo hebben zowel de werkgever als werknemer bepaalde rechten met betrekking tot dit onderwerp.

Voor werkgevers geldt dat er een recht is op het voeren van een zero-tolerance beleid met betrekking tot alcohol, drugs en (recreatief) medicijngebruik op de werkvloer. Hiervoor kunnen controles worden uitgevoerd (mits proportioneel en met aanwijsbare reden). De werkgever mag werknemers aanspreken bij (vermoedens van) middelengebruik op het functioneren van de werknemer en bijvoorbeeld eisen dat iemand hulp zoekt voor probleemgebruik. Ook heeft de werkgever het recht om maatregelen te nemen bij misbruik van alcohol, drugs of medicijnen, van waarschuwingen tot ontslag.

Voor werknemers is er een recht op een veilige en gezonde werkomgeving, waarbij collega’s op tijd worden aangesproken om ongelukken of agressie te voorkomen. Als een verslaafde werknemer heb je echter ook rechten. Van het recht op een bedrijfsarts tot het recht op vertrouwelijke behandeling van je medische gegevens of persoonlijke informatie die je deelt met een vertrouwenspersoon of HR-afdeling. Verder heb je recht op begeleiding, hulp en een re-integratieproces. Wel kunnen hier in een CAO of arbeidscontract aparte afspraken over zijn gemaakt.

Hulp en behandeling

De bedrijfsarts is op de werkvloer het eerste aanspreekpunt voor hulp en behandeling bij verslaving. Deze beoordeelt of er sprake is van een verslaving, wat de gevolgen hiervan zijn op je functioneren (minder duidelijk bij een gedragsverslaving), en geeft advies over verdere hulp. Meestal word je doorverwezen naar een specialist of een kliniek in de verslavingszorg.

Een behandeling in de verslavingszorg kan veel vormen aannemen. Voor een middelenverslaving volg je meestal eerst een detox of krijg je medicatie voor het afkicken. Hierna krijg je, net zoals bij een gedragsverslaving, therapie aangeboden. Meestal is dit een vorm van psychotherapie, ook wel bekend als gesprekstherapie. Je gaat dan in gesprek met een therapeut of anderen (groepstherapie) om de oorzaken van je verslaving te identificeren en te behandelen, leert copingmechanismen en verwerkt trauma’s.

Na afloop van een behandeling volgt de re-integratie op de werkvloer. Een terugkeer naar werk helpt bij herstel en voorkomt terugval. Samen met de werkgever en eventueel de bedrijfsarts stel je een re-integratieplan op. Hierin staan afspraken over de opbouw van de werkzaamheden, eventuele aanpassingen en begeleiding.

Zoek jij hulp voor een verslaving? Bel nu 020 – 532 0030 en krijg vrijblijvend advies van onze deskundige medewerkers over de meest geschikte behandelopties in jouw situatie.

Veelgestelde vragen