Korsakov Syndroom: Oorzaken, symptomen, diagnose en behandeling

Chronisch overmatig alcoholgebruik kan leiden tot permanente beschadiging van bepaalde delen van de hersenen: het syndroom van Korsakov. Mensen met deze ziekte lijden onder meer aan geheugenverlies en zijn door beperkte cognitieve vermogens vaak niet meer in staat om op zichzelf te wonen. Volgens cijfers van het Korsakov Kenniscentrum hebben zo’n acht tot tienduizend Nederlanders het syndroom van Korsakov. Op deze pagina wordt uitgelegd wat de symptomen en kenmerken van Korsakov zijn en welke behandelingen mogelijk zijn.

Wat is Korsakov?

Het syndroom van Korsakov is een beschadiging aan de hersenen die wordt veroorzaakt door een ernstig tekort aan vitamine B1, meestal als gevolg van langdurig overmatig alcoholgebruik in combinatie met slechte voeding. De beschadigde delen van de hersens zorgen vooral voor ernstige geheugenstoornissen, die vaak worden vergeleken met dementie, en gedragsveranderingen. Volgens een studie uit 2012 in Neuropsychology Review heeft iemand met het syndroom Korsakov ook meestal moeite om het lichaam soepel te bewegen, door een aangetast coördinatievermogen.

Omdat de hersenbeschadiging geen progressieve ziekte is die met de loop der jaren erger wordt, kan iemand in theorie jarenlang blijven leven met het syndroom. Iemand moet dan wel volledig stoppen met drinken en gezonde eetgewoonten omarmen.

Wat zijn de symptomen van Korsakov?

De symptomen van Korsakov zijn vooral mentaal van aard, waaronder geheugenverlies en een verminderd bewustzijn van de omgeving. Ook vinden er vaak gedragsveranderingen plaats. Zo blijkt uit een studie door B. Montagne et al. in Cortex dat mensen met Korsakov moeite hebben om emoties van anderen correct te identificeren, waardoor ze onverwacht (en onterecht) op een bepaalde manier kunnen reageren.

Mogelijke symptomen van het syndroom van Korsakov zijn:

• Geheugenverlies
• (Gedeeltelijk) onvermogen om nieuwe herinneringen aan te maken (zowel korte als lange termijn herinneringen)
• Desoriëntatie in tijd (niet goed verwerken wanneer iets gebeurt of gebeurd is) en plaats (moeite met coördinatievermogen en inschatten waar objecten in de omgeving zijn)
• Moeite om anderen te herkennen
• Eerlijk liegen (confabuleren) over de eigen geheugenproblemen
• Apathische uitstraling
• Emotionele instabiliteit (prikkelbaar en agressief gedrag)

Korsakov Syndroom gedrag

Het syndroom van Korsakov heeft vaak impact op iemands gedrag. Zo kan iemand apathisch lijken en minder emoties tonen doordat de hersenen aangetast zijn. Volgens J. Douglas et al. in Addiction hoeft dit echter niet te betekenen dat iemand daadwerkelijk minder emoties voelt.

Ook agressief gedrag wordt soms gelinkt aan de ziekte, mogelijk als gevolg van frustraties en verhoogde prikkelbaarheid door beperkingen in het functioneren. Zo wordt het plannen en organiseren van bijvoorbeeld dagelijkse activiteiten door Korsakov lastig. Dit komt volgens R. Van Oort et al. in International Journal of Psychiatry in Clinical Practice omdat bij de beschadiging van delen van de hersenen vaak ook de zogenaamde “executieve functies” worden aangetast, die hierbij een belangrijke rol spelen.

Wat zijn de oorzaken van Korsakov?

Korsakov ontstaat door een ernstig tekort aan vitamine B1. Vitamine B1 is onder meer belangrijk voor de groei van cellen, waaronder de hersenen, maar wordt niet door het lichaam zelf geproduceerd. De vitamine moet daarom uit de eigen voeding komen. Een ernstig gebrek aan vitamine B1 ontstaat meestal door de combinatie van chronisch overmatig alcoholgebruik en slechte voeding. Overmatig alcoholgebruik verstoort namelijk de opname en activering van vitamine B1, volgens een studie uit 2015 in Drug and Alcohol Review. In sommige gevallen van Korsakov speelt alcohol echter geen rol.

Mogelijke oorzaken van het syndroom van Korsakov zijn:

• Langdurig overmatig alcoholgebruik
• Langdurig slecht eten (bijvoorbeeld door een eetstoornis)
• Maagverkleining
• Als bijwerking van chemotherapie
• Ernstig zwangerschapsbraken

Wat zijn de kenmerken van Korsakov?

Iemand kan het syndroom van Korsakov herkennen aan verschillende kenmerken, zowel op lichamelijk als mentaal vlak. Mensen met Korsakov zullen vaak eerlijk liegen (confabuleren) over deze problemen en ontkennen dat ze er zijn. Ook geloven ze oprecht in het bestaan van ‘valse’ herinneringen, volgens R. Kessels et al. in Psychiatry and Clinical Neurosciences, die mogelijk ter compensatie worden gecreëerd wanneer ze iets niet kunnen uitleggen of bepaalde gebeurtenissen zijn vergeten.

Mogelijke kenmerken van Korsakov zijn:

• Mensen met Korsakov denken vaak dat ze geen (cognitieve) problemen hebben en zijn zich niet goed bewust van hun ziekte
• Het lastig vinden om gebeurtenissen in de juiste chronologische volgorde te herinneren
• Oude herinneringen redelijk goed kunnen onthouden, maar zeer vergeetachtig zijn over dingen die recent zijn gebeurd
• Verwarde uitstraling hebben die op dementie lijkt

Diagnose van Korsakov

Om een diagnose van het syndroom van Korsakov te kunnen stellen, wordt onder meer een klinische evaluatie uitgevoerd en de medische geschiedenis van een patiënt in kaart gebracht (zoals vragen over alcoholgebruik en of er sprake is van mogelijk andere medische aandoeningen). Een neuropsycholoog zal verschillende tests en onderzoeken uitvoeren om vast te stellen in hoeverre de hersenen beschadigd zijn. Ook kan het bloed worden onderzocht om vast te stellen in hoeverre er sprake is van een tekort aan bepaalde voeding of andere aandoeningen, die bij kunnen dragen aan symptomen.

Behandeling van Korsakov

Het is niet mogelijk om te genezen van Korsakov, maar de ziekte kan wel door behandeling worden afgeremd en ‘getemd’. De levensverwachting na diagnose van Korsakov kan daarom nog vele jaren zijn. Wanneer Korsakov niet behandeld wordt en de oorzaak van de ziekte niet wordt weggenomen (zoals iemand die alcohol blijft drinken), verergeren klachten en leidt het vaak (indirect) tot de dood.

Eerstelijnszorg

Behandeling van Korsakov bestaat in eerste instantie uit het bestrijden van het langdurig tekort aan vitamine B1. Door de inname van vitamine B1-supplementen, het volgen van een gezond en gebalanceerd dieet en het stoppen met drinken kan het vitamine B1-niveau weer naar normale niveaus worden gebracht.

Mogelijk is hiervoor opname in een afkickkliniek voor een alcoholverslaving vereist. Soms wordt deze verslavingszorg in een speciaal Korsakov-centrum verleend. Bel 020 – 523 0030 voor een telefonisch consult over wat de opties zijn voor jouw situatie.

Nazorg en permanente begeleiding

Wanneer iemand clean is en de vitamine B1-niveaus hersteld zijn, focust de verdere behandeling zich op het creëren van een ondersteunende omgeving waarin iemand met Korsakov kan functioneren en zo veel mogelijk zelfredzaam kan zijn. Dit kan in een kliniek of tehuis zijn, maar in sommige gevallen mag iemand ook thuis blijven wonen (vaak onder toezicht).

Verbetering van het geheugen en functioneren is via behandeling ook mogelijk. Zo blijkt uit een Nederlandse studie in Neuropsychological Rehabilitation dat het onder begeleiding mogelijk is voor mensen met Korsakov om bepaalde handelingen en activiteiten (opnieuw) aan te leren.

Veelgestelde vragen over Korsakov