Wat is verslaving? Soorten, gevolgen en hulp bij verslaving

Verslaving is een ziekte waarbij je een dwang voelt om iets te gebruiken of te doen. Het wordt een ziekte genoemd omdat dit verlies van controle ontstaat door veranderingen in je hersenen. Bij sommige stoffen en activiteiten gebeuren deze chemische veranderingen sneller. Denk bijvoorbeeld aan verslavende middelen zoals crack en methamfetamine of activiteiten als gokken. Ook zorgen sommige verslavingen voor meer ernstige gevolgen. Op deze pagina vind je uitleg over het brede onderwerp verslaving. We bespreken de verschillende soorten, mogelijke oorzaken en hoe je weet of je verslaafd bent. Ook geven we informatie over de mogelijke hulp bij verslaving.

Wat is een verslaving?

Een verslaving is een ziekte waarbij je een onweerstaanbare behoefte voelt om iets te gebruiken of te doen, ondanks de negatieve gevolgen die dit heeft. Je hebt dan de controle over je gedrag verloren en kunt niet zomaar stoppen. Zonder hulp leidt dit tot ernstige problemen met je lichamelijke en geestelijke gezondheid. Ook zorgt verslaving vaak voor financiële en sociale problemen.

Verslaving is een erg breed onderwerp. Zo zijn er verslavingen aan middelen zoals alcohol, drugs en medicijnen, en gedragsverslavingen zoals gokken, gamen en porno kijken. Elke verslaving heeft zijn eigen kenmerken, van oorzaken en symptomen tot de meest geschikte behandeling. Sommige verslavingen worden ook als minder ernstig gezien, zoals een verslaving aan koffie. Toch is het voor elke soort verslaving verstandig om hulp te zoeken, volgens verslavingsexpert en publicist Johann Hari.

Wanneer spreken we van verslaving?

We spreken van verslaving als er sprake is van kenmerken zoals lichamelijke of geestelijke afhankelijkheid, verlies van controle en het ontwikkelen van een obsessie om te blijven ‘gebruiken’. Het is vaak lastig te herkennen wanneer recreatief gebruik verandert in verslaving. Verslaving is namelijk altijd een geleidelijk proces, volgens het Amerikaanse National Institute on Drug Abuse (NIDA). Tolerantie zorgt ervoor dat je steeds meer moet gebruiken voor hetzelfde effect. Zo verandert incidenteel gebruik naar regelmatig gebruik van middelen. Ook heb je hierdoor steeds minder controle over wanneer, hoeveel en waar je gebruikt.

We spreken van verslaving wanneer iemand:

• lichamelijk en/of geestelijk niet meer zonder een bepaald middel kan (afhankelijkheid);
• steeds meer nodig heeft om hetzelfde effect te bereiken (tolerantie);
• last krijgt van ontwenningsverschijnselen bij het stoppen (ontwenning);
• de hele dag door bezig is met het gebruik (obsessie);

Misverstanden over verslaving

Er zijn veel misverstanden over verslaving. Dit komt onder meer doordat de afgelopen jaren nieuwe wetenschappelijke inzichten zijn gekomen over verslaving als ziekte, volgens de Australische neuroloog en emeritus professor Wayne Hall. Veel mensen zijn hier nog niet volledig van op de hoogte. Hierdoor zijn er vaak onjuiste ideeën over de oorzaken van verslaving en hoe je deze kunt overwinnen.

Enkele misverstanden over verslaving zijn:

• Verslaving is een teken van zwakte: Verslaving is een geaccepteerde hersenziekte met complexe biologische en psychologische factoren. Niet kunnen stoppen door een afhankelijkheid moet niet gezien worden als een gebrek aan wilskracht.
• Verslaafd raken is je eigen schuld: Er zijn veel mogelijke oorzaken van verslaving. Sommige mensen hebben genetische aanleg om verslaafd te raken, terwijl anderen door een combinatie van psychische problemen en sociale factoren de controle verliezen.
• Alle verslavingen zijn hetzelfde: Er zijn veel soorten verslavingen en de oorzaken, symptomen en gevolgen kunnen sterk verschillen.
• Verslaving is ongeneeslijk: Hoewel verslaving een chronische aandoening kan zijn, is duurzaam herstel mogelijk met de juiste behandeling en ondersteuning.

Welke soorten verslaving zijn er?

Er zijn twee soorten verslavingen: middelenverslavingen en gedragsverslavingen. Bij een middelenverslaving kan iemand niet stoppen met het gebruik van verslavende middelen. Dit zijn stoffen die bij regelmatig gebruik leiden tot een lichamelijke of geestelijke afhankelijkheid. Bij een gedragsverslaving verlies je de controle over een bepaalde activiteit. Je hersenen passen zich dan aan, waardoor je niet meer zomaar kunt stoppen met bijvoorbeeld gokken of het kijken van porno.

Middelen verslavingen

Mogelijke middelen verslavingen zijn:

• Drugs: Verslaving aan illegale of legale drugs van stimulerende middelen zoals cocaïne en XTC tot verdovende middelen zoals cannabis en fentanyl
• Alcohol: Overmatig gebruik van alcohol leidt vaak tot een vorm van alcoholverslaving
• Medicijnen: Een afhankelijkheid aan voorgeschreven medicijnen zoals krachtige pijnstillers, kalmerende middelen en antidepressiva
• Nicotine: Verslaafd zijn aan tabaksproducten met nicotine, zoals sigaretten en vapes

Gedragsverslavingen

Mogelijke gedragsverslavingen zijn:

• Gokken: Door een gokverslaving een obsessie hebben om voortdurend te gokken, van casinospelen tot sportweddenschappen
• Gaming: Voortdurend bezig zijn met gamen, waardoor je sociale verantwoordelijkheden verwaarloost
• Social media: Afhankelijk zijn aan het gebruik van social media, vaak van platforms zoals Facebook en TikTok, waardoor je slecht presteert op werk of school en last krijgt van je mentale gezondheid
• Seks en porno: De controle verliezen over je gedrag in bed door een seksverslaving of geobsedeerd raken door het kijken van porno
• Smartphone: Door een smartphone verslaving niet meer zonder een mobieltje kunnen, waarbij je last krijgt van psychische klachten zodra je geen toegang meer hebt tot een smartphone
• Eten: Emotioneel afhankelijk zijn van eten, vaak met obesitas en andere gezondheidsproblemen als gevolg

Hoe werkt een verslaving?

Een verslaving werkt via een combinatie van biologische, psychologische en sociale factoren. Deze versterken samen verslavend gedrag, leiden tot aanpassingen in je lichaam en maken het lastig om zonder hulp te stoppen. Je hersenen spelen de belangrijkste rol bij verslaving, volgens een studie uit 2005 in het vakblad Addiction. Grote veranderingen in je brein kunnen zorgen dat je van een experimenterende fase makkelijk overgaat naar problematisch gebruik en uiteindelijk volledig afhankelijk bent van een stof of activiteit.

In de hersenen

In de hersenen gebeuren er verschillende dingen bij het ontwikkelen van een verslaving, vooral in het beloningssysteem. Het stofje dopamine speelt hierin een grote rol, volgens verslavingsonderzoeker Roy Wise in Annual Review of Psychology. Deze neurotransmitter is erg belangrijk bij gevoelens van plezier en beloning. Bij gebruik van verslavende middelen of het uitvoeren van een verslavende activiteit wordt in je hersenen onder andere extra dopamine vrijgegeven. Je voelt je dan even erg gelukkig. Na deze ‘high’ heb je juist vaak last van nare gevoelens. Je lichaam moet dan weer het dopamine-niveau in balans brengen.

Op de lange duur raken je hersenen gewend aan de extra dopamine-afgifte. Dit noemen we gewoontevorming. Je produceert dan standaard minder dopamine of raakt er minder gevoelig voor. Dit zorgt dat je je niet fijn meer voelt zonder de dopamine boost van een verslavende stof of door een bepaalde activiteit uit te voeren. Ook heb je dan steeds ‘meer’ nodig om hetzelfde effect te bereiken. Tegelijkertijd zijn je beloningssysteem en je impulscontrole (in de prefrontale cortex) door de extra dopamine zo verstoord dat je steeds meer de controle verliest over je gedrag. Je kunt hierdoor steeds moeilijker ‘nee’ zeggen, zelfs wanneer je inziet dat er veel negatieve gevolgen zijn.

Ontwikkeling van verslaving

Verslaving ontwikkelt zich in vier fases:

1. Experimenteren: Je experimenteert voor het eerst met een middel of activiteit uit nieuwsgierigheid, sociale druk of om te ontsnappen aan bijvoorbeeld stress.
2. Regelmatig gebruik: Het gebruik van middelen of gedrag wordt een vast onderdeel van je leven, zoals weekenddrinken, een vaste peuk na werk of porno kijken voor het slapengaan.
3. Problematisch gebruik: Het gebruik of verslavend gedrag neemt toe en vindt nu ook plaats op momenten waar het niet meer ‘normaal’ is. Tegelijkertijd ontstaan problemen door het gebruik op werk, school of in je omgeving.
4. Afhankelijkheid: Je bent lichamelijk en/of geestelijk afhankelijk aan het gebruik van middelen of het uitvoeren van verslavend gedrag en hebt de controle hierover verloren. Vaak heb je al mislukte pogingen gedaan om te stoppen, maar bleef je doorgaan vanwege de ontwenningsverschijnselen en cravings.

Lichamelijke vs. Geestelijke verslaving

Een verslaving wordt vaak onderverdeeld in een lichamelijke verslaving en een geestelijke verslaving. Niet elke verslaving zorgt voor zowel een fysieke als psychische afhankelijkheid. Gedragsverslaving en medicijnverslaving hebben vaak alleen een psychische kant, volgens het handboek The Neurobiology of Addiction. Alcohol en drugs zorgen juist vaak voor zowel lichamelijke als geestelijke afhankelijkheid. Voor een succesvolle behandeling van verslaving is het belangrijk dat beide aspecten worden meegenomen in een traject. Geestelijke verslaving vereist vaak de meeste tijd om van te herstellen en is een belangrijke reden waarom veel verslaafden een terugval meemaken.

Lichamelijke afhankelijkheid

Bij een lichamelijke afhankelijkheid past het lichaam zich aan. Bepaalde lichaamsprocessen raken dan afhankelijk van de stof om normaal te functioneren, zoals neurotransmitters in je hersenen en het hart-en-vaatstelsel. Ook is er vaak sprake van tolerantie. Je lichaam raakt dan gewend aan de stof of activiteit, waardoor je steeds meer moet gebruiken of doen voor hetzelfde effect.

Als je bij een lichamelijke afhankelijkheid plotseling stopt met gebruiken, zal je lichaam protesteren. Je krijgt dan last van ontwenningsverschijnselen. Middelen zoals alcohol, heroïne en GHB leiden vaak tot heftige klachten. Andere drugs zoals amfetaminen en MDMA zorgen vaak voor meer milde symptomen. Stoppen met deze middelen kan alsnog moeilijk zijn door cravings. Je ervaart dan een sterk verlangen om het middel weer te gebruiken. Dit verlangen heeft onder meer te maken met aanpassingen in het beloningssysteem van je hersenen.

Geestelijke afhankelijkheid

Bij geestelijke afhankelijkheid ervaar je een sterk psychologisch verlangen naar een middel of gedrag. Vaak voel je je niet ‘compleet’ zonder. Dit zorgt voor obsessieve gedachten. Je bent dan de hele dag bezig met het gebruik of gedrag. Het verlangen is nog groter als er ook sprake is van een emotionele afhankelijkheid. Hierbij worden verslavende middelen of activiteiten gebruikt om te ontsnappen aan negatieve emoties. De verslaving is dan een copingmechanisme en heel lastig te doorbreken.

Geestelijke afhankelijkheid ontwikkelt zich vaak via vaste gedragspatronen, volgens een studie door onderzoekers van de Universiteit van Cambridge in European Journal of Neuroscience. Denk bijvoorbeeld aan drinken na een stressvolle dag, roken na het eten of het plaatsen van een weddenschap op de zaterdagmiddag. Op een gegeven moment worden deze patronen een automatische reactie. Ze vormen dan een vast onderdeel van jou, zelfs als ze niet langer bevredigend zijn. ‘Triggers’ kunnen deze patronen activeren. Denk aan situaties waarin je je gestrest voelt, of bepaalde mensen uit je sociale kring die je verlangen naar alcohol opwekken omdat je op zoek bent naar gezelligheid.

Wat zijn de gevolgen van verslaving?

De gevolgen van verslaving zijn breed en omvatten lichamelijke problemen, psychische klachten en gevolgen voor je sociale leven. Waar iemand last van krijgt hangt af van het middel dat wordt misbruikt, de ernst van de verslaving en individuele factoren. Sommige gevolgen zijn terug te draaien, zoals financiële problemen en bepaalde psychische klachten. Andere gevolgen zijn permanent, van orgaanschade tot terugkerende psychotische episodes en geruïneerde relaties.

Lichamelijke Gevolgen

Verslaving kan ernstige schade veroorzaken aan het lichaam omdat middelen zoals speed en 2MMC lichaamsfuncties overbelasten en uiteindelijk beschadigen. Rondom het gebruik zelf ervaar je vooral korte termijn effecten. Denk bijvoorbeeld aan klachten als een verhoogde hartslag, hoofdpijn en misselijkheid. Naarmate je meer en langere tijd gebruikt, ontstaat lange termijn schade. Denk aan chronische ziektes en orgaanschade zoals levercirrose, kanker en blijvende hersenschade. Mensen met verslaving lopen vaak ook meer risico op andere gezondheidsproblemen doordat hun lichaamsafweer minder goed werkt en organen eerder kunnen falen, volgens een studie uit 2007 in Immunity & Ageing.

Mogelijke lichamelijke gevolgen van verslaving zijn:

• Korte termijn effecten, zoals lichamelijke bijwerkingen van drugs, overdosering en een grotere kans op ongelukken
• Lange termijn schade, van chronische ziektes zoals hartritmestoornissen tot verminderde weerstand tegen infecties
• Orgaanschade, vaak aan de lever, nieren, het hart-en-vaatstelsel en de hersenen
• Gezondheidsrisico’s, zoals een verhoogde kans op beroertes en nierfalen

Psychische Gevolgen

Verslaving beïnvloedt ook de mentale gezondheid en belangrijke hersenfuncties. Mensen met een verslaving hebben vaak last van een negatief zelfbeeld, gevoelens van schuld en heftige stemmingswisselingen. Door aanpassingen in je hersenen en overbelasting kun je ook psychische aandoeningen ontwikkelen zoals angststoornissen, depressie en psychose. Bestaande psychische problemen verergeren bovendien vaak door verslaving, volgens verslavingspsychiater Kathleen Brady in American Journal of Psychiatry. Daarnaast ervaar je vaak steeds meer last met cognitieve functies, zoals een verminderde concentratie, geheugenproblemen en een langzamer denkvermogen.

Mogelijke psychische gevolgen van verslaving zijn:

• Verslechterde mentale gezondheid
• Stemmingswisselingen
• Angst en depressie
• Cognitieve problemen

Sociale Gevolgen

Een verslaving zorgt verder voor sociale problemen door gedragsveranderingen en de impact op de omgeving. Zo komen relaties onder druk te staan en worden verantwoordelijkheden verwaarloosd op werk of school. Door het verlies van sociale activiteiten en netwerken raakt iemand steeds meer geïsoleerd. Dit kan het verslavingsgedrag versterken en leidt zo tot een vicieuze cirkel, volgens de Amerikaanse psycholoog Eric Wesselmann in Frontiers in Psychology

Mogelijke sociale gevolgen van verslaving zijn:

• Verstoorde of verbroken relaties
• Mindere prestaties of verlies van werk of studie
• Geldproblemen
• Sociaal isolement

Wat zijn de oorzaken van verslaving?

De oorzaken van verslaving zijn per persoon verschillend en omvatten genetische factoren, de omgeving, mentale problemen en persoonlijkheidskenmerken. Volgens verslavingsonderzoeker en geneticus David Goldman is het risico op verslaving voor zo’n 40 tot 75% erfelijk bepaald. Tegelijkertijd spelen ook andere factoren een belangrijke rol.

De omgeving waarin je opgroeit en leeft kan de kans op verslaving vergroten, bijvoorbeeld doordat bepaalde middelen makkelijk beschikbaar zijn. Sommige mensen handelen ook impulsiever, bijvoorbeeld door een aandoening als ADD. Zij nemen hierdoor eerder risico’s. Daarnaast kunnen traumatische ervaringen en chronische stress het risico op het ontwikkelen van een verslaving verhogen.

Mogelijke oorzaken van verslaving zijn:

• Genetische factoren, waardoor je bijvoorbeeld gevoeliger bent voor de effecten van verslavende stoffen
• Omgevingsfactoren, zoals je opvoeding, sociale druk en beschikbaarheid van verslavende stoffen
• Trauma en stress waar je van wilt ontsnappen
• Persoonlijkheidskenmerken, zoals impulsiviteit en een laag zelfbeeld

Hoe herken je een verslaving?

Je herkent een verslaving aan verschillende signalen. Zo wil je steeds vaker gebruiken en heb je meer nodig voor hetzelfde effect. Dit betekent dat je cravings en tolerantie ontwikkelt. Tegelijkertijd zorgt het gebruik of gedrag voor steeds meer problemen. Enkele waarschuwingstekens zijn bijvoorbeeld dat je je vaak terugtrekt uit sociale activiteiten, dingen verbergt voor vrienden en familie, en verplichtingen op werk of school niet nakomt. Een zelftest kan een indiciatie geven of je verslaafd bent. Een diagnose kan echter alleen worden vastgesteld door een professional.

Lees ook: wanneer ben je verslaafd?

Hulp en behandeling bij verslaving

Je moet altijd professionele hulp zoeken bij vermoedens van een verslaving. Zelf kun je namelijk niet goed beoordelen wat het risico is van ernstige ontwenningsverschijnselen als je plotseling stopt met gebruik. Bij bepaalde middelen is abrupt stoppen ook niet veilig, zoals opiaten. Je moet dan juist geleidelijk afkicken onder medische begeleiding. Professionele hulp is daarnaast erg belangrijk om de kans op terugval te beperken. Het helpt om de oorzaken van je gedrag te begrijpen en deze aan te pakken.

Wil je dat een familelid of vriend hulp zoekt? Lees meer over interventie bij verslaving door naasten

Behandelmethoden

Er zijn verschillende behandelmogelijkheden beschikbaar voor mensen met een verslaving. De meest geschikte behandeling hangt af van de specifieke situatie van de persoon. Bij een middelenverslaving volg je meestal eerst een detox behandeling. Vervolgens ga je in therapie. Een effectieve behandelmethode bij alle verslavingen is cognitieve gedragstherapie. Deze helpt om negatieve gedachten en gedrag aan te passen. Soms krijg je medicatie voorgeschreven om te helpen bij de ontwenningsverschijnselen en cravings. Er zijn echter ook andere wegen naar herstel, van zelfhulpgroepen en lichaamsgerichte therapie tot mindfulness en online therapie.

Wil je meer weten over de meest geschikte behandeling in jouw situatie? Bel nu naar 020 – 532 0030 en krijg persoonlijk en deskundig advies van onze medewerkers.

Veelgestelde vragen