Neurotransmitters: Uitleg, werking en verband met verslaving

Neurotransmitters zijn krachtige boodschappers die een cruciale rol spelen in de communicatie tussen zenuwcellen binnen je hersenen en lichaam. Het zijn chemische stoffen die nodig zijn om een elektrisch signaal van zenuwcellen over te brengen naar andere cellen. Zo reguleren ze essentiële functies zoals beweging, denken, emoties en zelfs basale lichaamsfuncties. Neurotransmitters zijn ook betrokken bij het ontwikkelen en in stand houden van verslaving, onder meer door de rol die ze spelen in het beloningsmechanisme.

Op deze pagina lees je alles over de werking van neurotransmitters. Ook wordt uitgelegd hoe verschillende neurotransmitters invloed kunnen hebben op je geestelijke gezondheid en verslavingsgedrag.

Wat zijn neurotransmitters?

Neurotransmitters zijn chemische stoffen die in het zenuwstelsel de rol van boodschappers hebben. Ze spelen een cruciale rol bij het overbrengen van signalen tussen neuronen (zenuwcellen) in de hersenen en andere delen van het lichaam. Neurotransmitters stellen neuronen in staat met elkaar te communiceren via synapsen (de verbinding tussen neuronen heet een synaps) en vormen zo de basis voor veel lichamelijke en geestelijke functies, volgens onderzoek door onder meer Nobelprijswinnaar Eric R. Kandel.

Er zijn meer dan 100 neurotransmitters geïdentificeerd in het menselijk lichaam. De belangrijkste neurotransmitters zoals dopamine, serotonine en GABA spelen een grote rol in de werking van veel recreatieve drugs en medicijnen voor psychische problemen, volgens een studie uit 2014 in JAMA Psychiatry. Neurotransmitters hebben echter ook buiten de hersenen invloed op je lichaam. Zo helpen ze met signalen naar en tussen het autonome zenuwstelsel, dat je spieren aanstuurt om onder meer de bloeddruk en hartslag te regelen.

DIRECT IEMAND AAN DE LIJN?

Bel voor advies

020 - 532 0030
Ma-Vrij van 07:00 - 22:00

Hoe werken neurotransmitters?

Neurotransmitters werken als signaalstoffen die zenuwimpulsen overdragen tussen neuronen. De boodschap die ze overbrengen kan de werking of activiteit van een andere zenuwcel stimuleren of afremmen. Een boodschap begint bij een neuron dat een elektrisch signaal genereert. Dit signaal activeert ook neurotransmitters waarmee de boodschap wordt doorgestuurd naar sensorische zenuwcellen. Dankzij receptoren die de neurotransmitters opvangen, kan de ontvangende zenuwcel de boodschap oppikken en wordt communicatie mogelijk gemaakt.

Neurotransmitters werken zowel in het centrale zenuwstelsel (hersenen en ruggenmerg) als het perifere zenuwstelsel, het systeem van neuronen dat buiten het centrale zenuwstelsel ligt. Het autonome zenuwstelsel, dat alle automatische functies in het lichaam regelt zoals de hartslag, ademhaling en spijsvertering, valt ook onder het perifere zenuwstelsel. Neurotransmitters zijn zo ook betrokken bij het doorgeven van signalen naar de spieren.

Welke soorten neurotransmitters zijn er?

Er zijn verschillende soorten neurotransmitters die allemaal een unieke rol spelen in het reguleren van je stemming, emoties en gedrag. Meestal wordt een onderscheid gemaakt op basis van de chemische structuur of de functies die een neurotransmitter bevat, volgens neuropsycholoog Solomon Snyder. Zo is er een groep monoamine neurotransmitters, waar dopamine, serotonine en noradrenaline toe behoren, en neurotransmitters die zijn gerelateerd aan aminozuren zoals GABA. Hieronder bespreken we vier belangrijke neurotransmitters en hun rol in de stemming, emoties en gedrag.

Dopamine

Dopamine speelt een grote rol bij het beloningsmechanisme in de hersenen en is zo nauw betrokken bij het ervaren van plezier, het nemen van beslissingen en het reguleren van motivatie. Een verhoging van dopamine-activiteit leidt vaak tot gevoelens van plezier, beloning en motivatie. Een tekort aan dopamine zorgt juist voor symptomen van depressie en apathie. Overmatige dopamine-activiteit kan bijdragen aan psychische aandoeningen, zoals schizofrenie.

Serotonine

De neurotransmitter serotonine reguleert stemming, slaap, eetlust en angst. Serotonine is betrokken bij het beheersen van impulsen en het bevorderen van gevoelens van tevredenheid. Het heeft daarom ook wel de reputatie als ‘gelukshormoon’. Wanneer de serotonine-activiteit in je lichaam uit balans is, kan dit bijdragen aan depressie, angststoornissen en eetstoornissen. Medicijnen die de beschikbaarheid van serotonine verhogen, SSRI’s, worden vaak voorgeschreven om deze aandoeningen te behandelen.

Noradrenaline

Noradrenaline is een neurotransmitter die een belangrijke rol speelt bij een staat van alertheid en in de reactie op stress. Het is vooral actief in het sympatische zenuwstelsel, dat verantwoordelijk is voor de actiestand (vechten of vluchten) in het lichaam. Bij verhoogde noradrenaline-activiteit kan iemand angstig en hyperactief worden. Een tekort aan noradrenaline draagt juist bij aan gevoelens van vermoeidheid en een gebrek aan concentratie.

GABA

GABA, een afkorting voor gamma-aminoboterzuur, is een remmende neurotransmitter. Het zorgt ervoor dat de activiteit van neuronen in het centrale zenuwstelsel vermindert en bevordert zo ontspanning in het lichaam en in je hersenen. Een gezond GABA-niveau is erg belangrijk voor een emotionele balans en om angst te verminderen. Een laag niveau van GABA kan bijdragen aan angststoornissen, epilepsie en slaapstoornissen.

Dopamine en verslaving

Dopamine speelt meestal een cruciale rol bij verslaving omdat het zo betrokken is bij het beloningssysteem in je hersenen, volgens een studie uit 2020 in Annual Review of Psychology. Activiteiten of middelen die verslavend kunnen zijn, zoals drugs, voedsel of gokken, activeren namelijk het dopaminesysteem. Dopamine draagt op vier manieren bij aan het ontwikkelen en in stand houden van een verslaving:

• Verhoogde dopamine-niveaus: Bij verhoogde niveaus van dopamine, die vrijkomen bij het nemen van drugs of als beloning door te winnen in een gokspel, ontstaat een gevoel van plezier en beloning. Een persoon die deze beloning opnieuw wil ervaren, zal het gedrag herhalen dat tot deze beloning leidt.
• Aanpassing en verlaagde dopamine-niveaus: Het dopaminesysteem past zich aan wanneer je bepaalde dopamine-verhogende middelen regelmatig inneemt. Dit heet tolerantie. Hierdoor moet je meer gebruiken om dezelfde beloning te ervaren, waardoor een vicieuze cirkel ontstaat van toenemend gebruik en toenemende tolerantie. Wanneer je plotseling niet gebruikt, ervaar je vaak ontwenningsverschijnselen omdat het dopaminesysteem afhankelijk is geworden van het gebruik.
• Getriggerde dopamine-aanmaak: Bij langdurige aanpassingen kan het lichaam ook meer dopamine maken zonder gebruik van de drugs of het uitvoeren van bepaald verslavend gedrag. Deze afgifte van dopamine vindt plaats dankzij bepaalde triggers, zoals een omgeving of situatie waarin je vroeger gebruikte of een handeling verrichtte.

Het testen van neurotransmitters

Het direct meten en testen van het niveau van bepaalde neurotransmitters is erg lastig en kan alleen via een ingrijpende procedure (een lumbaalpunctie), volgens een studie uit 2015 in Pediatric Neurology. Voor het testen van neurotransmitterniveaus wordt bij de meeste mensen daarom gebruikgemaakt van scans, zoals PET-scans en een functionele MRI. Ook kan urine- en bloedonderzoek indirect informatie geven over de activiteit van neurotransmitters.

Het testen van de activiteit en niveaus van neurotransmitters kan helpen bij de diagnose van aandoeningen die te maken hebben met een neurotransmitter die uit balans is. Dit gaat echter altijd samen met een klinische diagnose, waar wordt gekeken naar symptomen, de medische geschiedenis en de resultaten van psychologische evaluaties. Bij sommige aandoeningen gerelateerd aan neurotransmitters, zoals het serotoninesyndroom, is echter alleen een klinische diagnose mogelijk.

Wat is de impact van neurotransmitters op geestelijke gezondheid en verslaving?

Neurotransmitters hebben een complexe rol in de geestelijke gezondheid. Ze zorgen voor een evenwichtige balans van je stemming, emoties, cognitieve functies en gedrag. Een verstoring in de balans door verhoogde of verlaagde niveaus van een of meer transmitters draagt vaak bij aan het ontwikkelen van psychische aandoeningen, waaronder verslaving.

Wanneer er te weinig activiteit is van neurotransmitters, zoals serotonine en dopamine, zal een elektrisch signaal langzaam of helemaal niet worden verwerkt door de receptoren van de ontvangende cel. Dit kan leiden tot gevoelens van depressie, verdriet en lusteloosheid. Andersom kan een verhoogde activiteit van bepaalde neurotransmitters juist voor overbelasting zorgen. Cognitieve functies, emoties en je gedrag worden hierdoor negatief beïnvloed. Verhoogde activiteit van een neurotransmitter als glutamaat leidt bijvoorbeeld tot angstgevoelens, prikkelbaarheid en mogelijke paniekaanvallen.

Bewezen link tussen verstoorde neurotransmitters en verslavingsgedrag

Er is veel onderzoek verricht naar de link tussen een verstoorde neurotransmitter balans en verslavingsgedrag. Dopamine speelt hierin een cruciale rol, dankzij de directe link die het heeft met het beloningscentrum in de hersenen, de nucleus accumbens. Volgens een studie uit 2017 in Journal of Neuroscience zorgt de toegenomen afgifte van dopamine zo voor meer motivatie om verslavende stoffen te gebruiken.

Ook andere neurotransmitters spelen een cruciale rol in het ontwikkelen van een verslaving. Zo draagt een verstoring in de neurotransmitter noradrenaline bij aan het ontstaan van verslaving en de ernst van ontwenningsverschijnselen, volgens G. Aston-Jones et al. in Neuropharmacology. Veranderingen in GABA-niveaus worden vooral geassocieerd met alcohol- en benzodiazepineverslaving, volgens een studie uit 2006 in Archives of General Psychiatry.